Onder wetenschappers en bestuurders is ruim drie maanden na het begin van de lock-down tevredenheid over de slagkracht van het openbaar bestuur. Wel is er zorg over de democratie en de rechtsstaat. Dat staat in de Reader 'Het openbaar bestuur voorbij Corona’ die de Raad voor het Openbaar Bestuur heeft samengesteld. Daarin staan meer dan dertig korte reflecties van wetenschappers en bestuurders op de invloed van de crisis op het functioneren van het openbaar bestuur, de democratie en rechtsstaat.

Han Polman, voorzitter van de Raad voor het Openbaar Bestuur, zegt: “Nu de grootste urgentie van de crisis – een oncontroleerbare toeloop op de IC’s – voorlopig is geweken, gaat de crisis een nieuwe fase in. Daarbij is het wenselijk dat de politiek zijn primaat weer pakt en de rechtsstaat voor een machtsbalans tussen de instituties zorgt.”

De lock down die nodig was om de verspreiding van het virus tegen te gaan, was twee maanden onderweg toen de Raad voor het Openbaar Bestuur besloot om aan bijna vijftig wetenschappers en bestuurders te vragen korte verkenningen op te stellen over de invloed van de huidige crisis op het functioneren van het openbaar bestuur, de democratie en/of de rechtsstaat. Meer dan 30 auteurs wilden eraan meedoen.

De meesten vinden, dat deze crisis door het openbaar bestuur doeltreffend en met flinke slagkracht het hoofd is geboden. Daarbij wordt vooral gewezen op het succes van de Veiligheidsregio. Die bleek in staat snel en kordaat te handelen, met de burgemeester van de grootste gemeente in de regio als boegbeeld. Daarbij hielp het dat de crisis voor een deel ook een regionaal gesitueerde en gespreide crisis was. 

De paradox is dat de zorgen die worden gesignaleerd over democratie en rechtsstaat ook verband houden met die Veiligheidsregio. De democratische omissie is erin gelegen dat de Veiligheidsregio geen bestuurslaag is met een gekozen volksvertegenwoordiging die het regionale bestuur kan controleren. De burgemeester van de grootste gemeente vervult de rol van voorzitter van de Veiligheidsregio, maar die zal niet alle Raden van de gemeenten die in zijn verzorgingsgebied vallen langs gaan om daar uitleg te verschaffen aan of verantwoording af te leggen in de plaatselijke gemeenteraad. Tal van gemeenteraden maar ook colleges van burgemeester en wethouders hebben werkloos moeten toezien hoe een andere en niet democratisch gekozen bestuurslaag de macht overnam en ingrijpende besluiten nam.

Zorg is er over de borging van tot voor kort als onaantastbaar geachte rechtsstatelijke principes. De vrijheden van (bijvoorbeeld) vergadering, godsdienst en ontmoeting werden op het hoogtepunt van de crisis tijdelijk ‘on hold’ gezet. Het maatschappelijke draagvlak daarvoor was groot, maar politieke controle en tegenspraak was aanvankelijk gering. Een adequate rechtsstatelijke borging vereist dat de inperking van grondrechten een goede onderbouwing krijgt en voor een beperkte tijd geldt waarbij vooraf duidelijk is voor hoe lang of onder welke voorwaarden die beperkingen weer kunnen worden opgeheven. Die duidelijkheid en kaders ontbraken en ontbreken in veel gevallen nog steeds.